[1] Nãi thiết Linh Đài, lập chiêm thiên chi quan, dĩ tự ngũ sự, chưởng thiên văn lịch số, phong vân, khí sắc ư thị hồ hữu tinh quan chi thư... Tác giáp tý, tác cái thiên, cập điều lịch. 乃 設 靈 臺, 立 占 天 之 官, 以 叙 五 事, 掌 天 文 歷 數, 風 雲, 氣 色 於 是 乎 有 星 官 之 書… 作 甲 子, 作 蓋 天, 及 調 歷 (Wieger, Textes historiques, Tome I, page 24)

[2] Cải tác lịch tượng, dĩ kiến Dần chi nguyệt vi lịch nguyên… 改 作 歷 象, 以 建 寅 之 月 為 歷 元 (Wieger, Textes historiques, Tome I, page 28)

[3] Kinh Thư – Nghiêu Điển, 3.

[4] Kinh Thư – Nghiêu Điển, từ tiết 4 đến tiết 8.

[5] Kinh Thư – Thuấn Điển, 5.

... «Peu de temps après (l’an 2285 avant notre ère), dans la crainte que les mathématiciens ne vinssent à se négliger dans leur emploi, Chun les fit venir et leur dit de construire une machine qui représentait la rondeur du ciel divisé par ses degrés, ayant la terre au centre, et le soleil, la lune, les planètes et les étoiles aux places qui leur conviennent en leur donnant un mouvement tel qu’on voit dans le ciel. Chun fit prendre dans le trésor des pierres précieuses de différentes couleurs pour marquer les pôles, le soleil, la lune et les planètes et on se servit de perles pour désigner les étoiles... (Histoire gén. de la Chine traduite par le P. Maila, Vol I, page 78 và Gustave Schlegel, Uranographie chinoise, page 504).

[6] Nhật đoản chí tắc phạt mộc, thủ trúc tiễn. 日 短 至 則 伐 木 取 竹 箭. Chú thích: Thử thuận thời dĩ thủ tài dã. Âm thịnh tắc tài thành, cố phạt thủ chi. Mộc đại cố ngôn phạt, trúc tiểu cố ngôn thủ. 此 順 時 以 取 材 也. 陰 盛 則 材 成, 故 伐 取 之. 木 大 故 言 伐, 竹 小 故 言 取 (Lễ Ký – Nguyệt Lệnh, Trọng Đông) Gustave Schlegel, Uranographie chinoise, page 272.

[7] Sở hệ thiên thời nhân sự thành bất tiểu (Thiên nguyên lịch số định pháp chi nhất, khảo cổ sách số) 所 係 天 時 人 事 成 不 小 (天 元 暦 數 定 法 之 一, 考 古 策 數) (Gustave Schlegel, Uranographie chinoise, page 35)

[8] 建 曆 之 本, 必 先 立 元, 元 正, 然 後 建 日 法, 法 定 然 後 度 周 天, 以 定 分 至. 按 漢 人 曆 法 之 疏, 正 坐 此 病, 蓋 曆 以 合 天, 必 先 測 天 象 之 分 至, 分 至 定, 然 後 可 以 度 周 天, 周 天 定 然 後 可 建 日 法, 日 法 定 然 後 可 溯 曆 元,斯 為 合 天 之 道. 漢 人 先 立 元, 而 後 求 周 天 分, 至; 是 以 天 從 人 也, 烏 得 不 繆. 今 人 測 影 既 精, 分 至 已 得, 而 不 推 曆 元, 則 又 亡 其 本 矣.(東 漢 虞 恭 治 曆 議 … 在 天 元 曆 理 考 古 之 三) (星 辰 考 原 張 廿 四 )

Kiến lịch chi bản, tất tiên lập nguyên. Nguyên chính nhiên hậu kiến nhật pháp; pháp định nhiên hậu độ chu thiên, dĩ định phân chí. Án Hán nhân lịch pháp chi sơ, chính toạ thử bệnh. Cái lịch dĩ hợp thiên, tất tiên trắc thiên tượng chi phân chí. Phân chí định, nhiên hậu khả dĩ độ chu thiên; chu thiên định, nhiên hậu khả kiến nhật pháp; nhật pháp định, nhiên hậu khả tố lịch nguyên. Tư vi hợp thiên chi đạo. Hán nhân tiên lập nguyên, nhi hậu cầu chu thiên phân, chí; thị dĩ thiên tòng nhân dã. Ô đắc bất mậu. Kim nhân trắc ảnh ký tinh, phân chí dĩ đắc, nhi bất suy lịch nguyên, tắc hựu vong kỳ bản hĩ. (Đông Hán, Ngu Cung trị lịch nghị … tại: Thiên nguyên lịch lý, khảo cổ chi tam.) (Tinh thần khảo nguyên trương 24.)

Gustave Schlegel, Uranographie chinoise, page 24.

[9] 古 人 觀 象 以 立 法, 後 人 為 法 以 求 象, 失 其 本 矣. 古 人 為 法 以 順 天, 後 人 矯 天 以 從 法, 失 其 法 之 要 也. 黃 道 盈 縮, 月 離 遲 疾, 所 以 求 交 會, 而 用 之 為 日 躔. 古 人 先 氣 而 後 日, 今 人 先 日 而 後 氣, 失 其 法 之 用 矣 … 使 天 象 曆 理 盡 晦, 經 史 聖 言 失 解. (天 元 曆 理 原 理 之 六 原 法 論 - 星 辰 考 原 張 廿 五 )

Cổ nhân quan tượng dĩ lập pháp, hậu nhân vi pháp dĩ cầu tượng, thất kỳ bản hĩ. Cổ nhân vi pháp dĩ thuận thiên, hậu nhân kiểu thiên dĩ tòng pháp, thất kỳ pháp chi yếu dã. Hoàng Đạo doanh súc, nguyệt ly trì tật, sở dĩ cầu giao hội, nhi dụng chi vi nhật triền. Cổ nhân tiên khí nhi hậu nhật, kim nhân tiên nhật nhi hậu khí, thất kỳ pháp chi dụng hĩ… Sử thiên tượng lịch lý tận hối, kinh sử thánh ngôn thất giải.

(Thiên nguyên lịch lý nguyên lý chi lục nguyên pháp luận – Tinh thần khảo nguyên trương 25)

… Les anciens firent des lois, afin qu’elles s’accordassent avec le ciel; la postérité a tordu le ciel pour le faire accorder avec ces lois; ainsi ils ont perdu la chose principale de la loi…

(Gustave Schlegel, Uranographie chinoise, page 25)

[10] Clé quaternaire des temps: chìa khóa bốn mùa cũng đã viết ở bốn tuần trăng: Hối, sóc, huyền, vọng.

[11] 春 者, 天 地 開 闢 之 所, 養 生 之 首, 法 象 所 出. (公 羊 傳 隱 元 年)

Xuân giả, thiên địa khai tịch chi sở, dưỡng sinh chi thủ, pháp tượng sở xuất. (Công Dương Truyện, Ẩn nguyên niên). Tinh thần khảo nguyên, Gustave Schlegel, page 82.

春 喜 氣 故 生 秋 怒 氣 故 殺 夏 樂 氣 故 養 冬 哀 氣 故 藏 (春 秋 繁 露)

Xuân hỉ khí, cố sinh. Thu nộ khí, cố sát. Hạ lạc khí, cố dưỡng. Đông ai khí, cố tàng (Xuân Thu Phồn Lộ). Tinh thần khảo nguyên, Gustave Schlegel, page 83.

[12] 通 曆 數 家 算 法, 推 考 其 紀, 從 上 古 天 元 以 來, 訖 十 一 月, 甲 子, 夜 半, 朔, 冬, 至 (桓 譚 新 論) 星 辰 考 原.

Thông lịch số gia toán pháp suy khảo kỳ kỷ tòng thượng cổ thiên nguyên dĩ lai, cật thập nhất nguyệt giáp tý dạ bán sóc đông chí. (Hoàn đàm tân luận). Tinh thần khảo nguyên.

十 一 月 陰 極 之 至 陽 氣 始 生 (致 富 奇 書 冬 至)

Thập nhất nguyệt, âm cực chi chí, dương khí thuỷ sinh. (Trí phú kỳ thư; Đông Chí)

Gustave Schlegel, page 252.

[13] 冬 至, 日 月 若 合 璧, 五 星 如 連 珠 (天 元 曆 理 考 古 之 四)

Đông Chí, nhật nguyệt nhược hợp bích, ngũ tinh như liên châu (Thiên Nguyên Lịch Lý khảo cổ chi tứ) – Tinh Thần Khảo Nguyên, trang 28.

[14] 十 一 月, 一 陽 生 (莊 子)

Thập nhất nguyệt, nhất dương sanh (Trang Tử) – Gustave Schlegel, Uranographie chinoise, page 201.

十 一 月, 陰 極 之 至, 陽 氣 始 生. (致 富 奇 書 冬 至)

Thập nhất nguyệt, âm cực chi chí, dương khí thủy sanh (Trí Phú Kỳ Thư Đông Chí) – Gustave Schlegel, Uranographie chinoise, page 252.

冬 至, 陰 陽 合 精, 天 地 交 讓. (神 農 書).

Đông Chí, âm dương hợp tinh, thiên địa giao nhượng. (Thần Nông Thư) – Gustave Schlegel, Uranographie chinoise, page 200.

[15] Tí (enfant) – Tí thời = Heure des générations. Tí cung = Palais des générations (Gustave Schlegel, Uranographie chinoise, I, page 42)

… 十 一 月 謂 子 (禮 記 月 令 註)

Thập nhất nguyệt, vị Tí (Lễ Ký Nguyệt Lệnh chú) (Gustave Schlegel, p. 42)

… 十 一 月 夜 半 陽 氣 所 起 (徐 鍇)

Thập nhất nguyệt dạ bán, dương khí sở khởi (Từ Giai)

… 十 一 月 陽 氣 動 萬 物 滋 (說 文)

Thập nhất nguyệt dương khí động vạn vật tư (Thuyết Văn)

– Khang Hi tự điển, nơi chữ 子. (Gustave Schlegel, p. 43)

天 正 者, 天 道 所 始, 仲 冬 月 也. 人 正 者, 人 事 所 始, 孟 春 月 也 (天 元 曆 理)

Thiên chính giả, thiên đạo sở thủy, trọng đông nguyệt dã. Nhân chính giả, nhân sự sở thủy, Mạnh Xuân nguyệt dã. (Thiên Nguyên Lịch Lý) (Gustave Schlegel, p. 82)

[16] Le solstice d’hiver était seulement le commencement du règne de lumière et la fin du règne des ténèbres: le commencement de l’année astronomique. (Gustave Schlegel, Uranographie chinoise, page 83)

Fou (retour) c’est le principe de la lumière renaissant en bas. Le onzième mois a pour effet naturel (Koua) le signe Retour (fou) puisque (pendant ce mois) le principe de lumière, après être parti, est revenu.

復, 陽 復 生 於 下 也, 十 有 一 月, 其 卦 為 復, 以 其 陽 既 往 而 復 反. (易 上 經 復 卦)

Phục, dương phục sanh ư hạ dã, thập hữu nhất nguyệt, kỳ quải vi phục, dĩ kỳ dương ký vãng nhi Phục phản. (Dịch Thượng Kinh Phục quải) (Gustave Schlegel, page 260)

[17] 天 正 者, 天 道 所 始, 仲 冬 月 也. 人 正 者, 人 事 所 始, 孟 春 月 也 (天 元 曆 理)

Thiên chính giả, thiên đạo sở thủy, trọng đông nguyệt dã. Nhân chính giả, nhân sự sở thủy, mạnh xuân nguyệt dã (Thiên Nguyên Lịch Lý) (Gustave Schlegel, page 82)

[18] 春 者 天 地 開 闢 之 所, 養 生 之 首, 法 象 所 出 (公 陽 傳 隱 元 年)

Xuân giả thiên địa khai tịch chi sở, dưỡng sanh chi thủ, pháp tượng sở xuất (Công Dương Truyện Ẩn nguyên niên) (Gustave Schlegel, page 82)

陽 氣 動 物 於 時 為 春. 春 蠢 也, 物 蠢 生 乃 動 運 (前 漢 曆 志)

Dương khí động vật ư thời vi xuân. Xuân xuẩn dã, vật xuẩn sinh nãi động vận. (Tiền Hán Lịch Chí) (Gustave Schlegel, page 83)

[19] 春 喜 氣 故 正 (春 秋 繁 露)

Xuân hỉ khí cố chính (Xuân Thu Phồn Lộ) (Gustave Schlegel, page 83)

[20] Ce n’est qu’à l’équinoxe du printemps que le soleil était véritablement vainqueur du principe ténébreux. (Gustave Schlegel, page 130)

[21] Au second mois de l’année chinoise dans lequel tombe l’équinoxe du printemps, toute la création jaillit de la terre, le sein de la terre s’ouvrant à cette époque. Pour rendre cette idée, on traçait l’hiéroglyphe d’une porte ouverte: ou hiéroglyphe écrit maintenant 卯 Mao qui signifiait primitivement jaillir; puisqu’au second mois la nature entière jaillit de la terre, raison pourquoi on l’appelait aussi «la Porte céleste». Ce second mois de l’équinoxe vernal était celui dans lequel, le principe frigorifère ne pouvant plus agir, le principe calorifère jaillit et quand toute la création était pour ainsi dire sortie de la porte céleste.

卯 古 文 昌 也. 二 月, 萬 物 昌 地 而 出, 象 開 門 之 形, 故 二 月 為 天 門 (說 文)

Mão cổ văn XX xương dã. Nhị nguyệt, vạn vật xương địa nhi xuất, tượng khai môn chi hình, cố nhị nguyệt vi thiên môn. (Thuyết Văn)

二 月, 陰 不 能 制 陽 昌 而 出 也, 天 門, 萬 物 畢 出 也 (星 辰 考 原 四 十三)

Nhị nguyệt, âm bất năng chế dương xương nhi xuất dã, thiên môn, vạn vật tất xuất dã. (Tinh Thần Khảo Nguyên tứ thập tam)

Xem Khang Hi tự điển. – Gustave Schlegel, page 43.

[22] – Mấy tháng Hạ thường ít mưa.

– Nên tháng 5 vua thường phải đảo vũ.

– Tháng 6 mới mưa.

– Nhưng đầu mùa hè dân quê thường vét giếng và đào sâu thêm giếng để khơi thêm những mạch nước mới.

– Những tháng này cũng phải lo tát nước vào ruộng.

[23] 寒 食 清 明 者 過 了

石 泉 榆 火 一 時 新 (東 坡)

Hàn thực thanh minh giả quá liễu

Thạch tuyền du hỏa nhất thời tân (Đông Pha)

Gustave Schlegel, Uranographie chinoise, page 405.

[24] 是 月 也, 日 長 至, 陰 陽 爭, 死 生 分. (禮 記 月 令)

Thị nguyệt dã, nhật trường chí, âm dương tranh, tử sinh phân. (Lễ Ký - Nguyệt Lệnh)

夏 至 日 長 之 極, 陽 盡 午 中 而 微. 陰 眇 重 淵 矣. 此 陰 陽 爭 辨 之 際 也. 物 之 感 陽 氣 而 方 長 者 生, 感 陰 氣 而 已 成 者 死. 此 死 生 之 分 判 之 際 也 (禮 月 令 仲 夏 註)

Hạ Chí nhật trường chi cực, dương tận ngọ trung nhi vi. Âm miễu trọng uyên hĩ. Thử âm dương tranh biện chi tế dã. Vật chi cảm dương khí nhi phương trưởng giả sinh, cảm âm khí nhi dĩ thành giả tử. Thử tử sinh chi phân phán chi tế dã. (Lễ Nguyệt Lệnh trọng hạ chú)

陰 氣 始 起 于 下, 盛 陽 強 盍 于 上, 故 爭. 此 陰 方 來 與 陽 遇 也. 陽 主 生, 陰 主 死, 微 陰 既 生, 則 萬 物 向 死. 故 死 生 之 理 于 是 乎 分.

Âm khí thủy khởi vu hạ, thịnh dương cường hạp vu thượng, cố tranh. Thử âm phương lai dữ dương ngộ dã. Dương chủ sinh, âm chủ tử, vi âm ký sinh, tắc vạn vật hướng tử. Cố tử sinh chi lý vu thị hồ phân. (Lễ - Nguyệt Lệnh - Trọng Hạ chú)

[25] 午 牾 也, 五 月 陰 氣 午 逆 陽, 昌 地 而 出 也. (說 文)

Ngọ ngộ dã, ngũ nguyệt âm khí ngọ nghịch dương, xương địa nhi xuất dã. (Thuyết Văn)

[26] 垢 Cấu: quẻ Cấu trên là Kiền ☰ dưới là Tốn ☴.

[27] 愁 (Sầu) composé de 心 (Tâm) Cœur et de 秋 (Thu) automne c’est-à-dire avoir le cœur triste comme on l’a pendant l’automne. (Gustave Schlegel, Uranographie chinoise, page 317)

[28] 秋 怒 氣, 故 殺. Thu nộ khí, cố sát. (Xuân Thu Phồn Lộ) (Gustave Schlegel, page 317)

[29] 酉 時, 酉 月, 八 月 謂 酉 (禮 月 令 註)

八 月 麥 成, 可 為 酎 酒 (說 文)

卯 為 春 門, 萬 物 已 出.

酉 為 秋 門, 萬 物 已 入.

一 閉 門 象 也

Dậu thời, Dậu nguyệt, bát nguyệt vị Dậu. (Lễ Nguyệt Lệnh chú)

Bát nguyệt mạch thành, khả vi chữu tửu. (Thuyết Văn)

Mão vi xuân môn, vạn vật dĩ xuất.

Dậu vi thu môn, vạn vật dĩ nhập,

Nhất bế môn tượng dã. (Khang Hi tự điển)

酉 秀 也, 秀 者 物 皆 成 也. (釋 名)

Dậu tú dã, tú giả vật giai thành dã. (Thích Danh)

[30] 冬 哀 氣 故 藏 (春 秋 繁 露)

Đông ai khí, cố tàng. (Xuân Thu Phồn Lộ) (Gustave Schlegel, page 215)

喪 者 人 之 終. 冬 者 歲 之 終. (禮 月 令 朱 氏 註)

Táng giả nhân chi chung. Đông giả tuế chi chung. (Lễ Nguyệt Lệnh Chu thị chú) (Gustave Schlegel, page 221)

[31] 冬 終 也. 萬 物 所 以 終 成 也. (釋 名)

Đông chung dã. Vạn vật sở dĩ chung thành dã. (Thích Danh)

[32] Or qu’avait fait l’homme pendant l’époque qui précédait la résurrection du soleil ? Il avait imité la Nature comme le fait toujours un peuple, aussi longtemps qu’il n’est pas forcé, par des lois humaines et sociales, à agir contre l’ordre de cette nature, qui seule devait le guider dans ses actions. Donc, puisque la neige couvrait la Terre, que les bêtes restaient cachées dans leurs cavernes, l’homme se cachait égalemenl dans des cavernes et se retirait dans ses maisons de terre ou de troncs d’arbres, au lieu de demeurer dans ses nids, construits de branches ou de bambou dans les arbres qui lui servaient d’habitation pendant la belle saison. (Gustave Schlegel, Uranographie chinoise, pages 243-241)

[33] 天 子 以 孟 冬 命 三 公 謹 蓋 藏, 閉 門 閭 固 封 境 以 佐 冬 固 地 藏 也 (書 大 傳)

Thiên tử dĩ mạnh đông mệnh tam công cẩn cái tàng, bế môn lư, cố phong cảnh, dĩ tá đông cố địa Tàng dã. (Thư Đại Truyện)

立 冬 不 周 風 至, 修 宮 室, 完 邊 城 (易 通 卦 驗)

Lập Đông bất chu phong chí, tu cung thất, hoàn biên thành. (Dịch Thông Quái Nghiệm)

立 冬, 築 城 郭, 造 宮 室 (禮 記)

Lập Đông, trúc thành quách, tạo cung thất. (Lễ Ký)

孟 冬 固 疆, 備 邊 境, 完 要 塞, 謹 關 梁, 塞 徯 徑. (註) 徯 徑, 野 獸 往 來 之 路 也 (禮 月 令)

Mạnh Đông cố cương, bị biên cảnh, hoàn yếu tắc, cẩn quan lương, tắc khê kính. (chú) Khê kính, dã thú vãng lai chi lộ dã. (Lễ - Nguyệt Lệnh)

[34] 王 者 觀 象 于 天, 然 後 稽 器 于 人. 上 承 天 之 所 為, 下 以 正 其 所 為, 同 度 量 權 衡, 自 舜 以 來 有 是 法 也. (禮 記 月 令 仲 春 注)

Vương giả quan tượng vu thiên, nhiên hậu kê khí vu nhân. Thượng thừa thiên chi sở vi, hạ dĩ chính kỳ sở vi, đồng độ lượng quyền hành, tự Thuấn dĩ lai hữu thị pháp dã. (Lễ Ký - Nguyệt Lệnh trọng xuân chú)

Les rois observent les corps célestes dans les cieux et examinent ensuite les ustensiles de leurs sujets. Ils reçoivent d’en haut les actions du ciel afin de corriger par eux leurs actions ici-bas. La loi d’égaliser les mesures de longueur et de capacité, les pesons et les balances, existe depuis l’empereur Chouen (2585 avant notre ère) Gustave Schlegel, page 135.

[35] Les astronomes de la dynastie des Han disent qu’on observait le matin et le soir la disparition et apparition des étoiles, leur position inclinée ou recte, le lever ou coucher, leur obscurité et clarté, leur étendue ou rétrécissement. (Gustave Schlegel, Uranographie chinoise, page 20-21)

[36] On fit un cercle de tous les petits groupes (d’étoiles) qui se trouvaient sur la route du soleil. Ce cercle se compose de 28 groupes, 7 pour chaque division, dans lesquels on domicilia les 7 planètes, et on appela chacun de ces groupes, Domiciles ( 宿 Tú) Caractères composés de cent ( 百 ) hommes ( 亻) sous un toit ( 宀 ) on dans sa forme antique: ( 夙 ), une nuit ( 夕) sous an abri ( 几 ) ce qui est expliqué par halte de unit (夜 所 止 也 vide 王 篇).

... Les 28 Siou sont les maisons du soleil et de la lune, ressemblant aux relais de poste et hôtelleries ou aux salles d’attente pour les officiers inférieurs sur la terre. (Gustave Schlegel, page 76)

二 十 八 宿 為 日 月 舍, 猶 地 有 郵 亭, 為 長 史 廨 矣 (王 充 論 衡)

Nhị thập bát tú vi nhật nguyệt xá, do địa hữu bưu đình, vi trưởng sử giải hĩ. (Vương Sung Luận Hành)

[37] Các tuần trăng:

a- Vọng: trăng tròn mọc phía đông buổi tối, ngược lại với mặt trời lặn lúc buổi tối (en opposition). Vọng là ngày 15 hay 16 tùy theo tháng 29 hay 30 ngày.

b- Hạ Huyền: trăng nửa vành (hình chữ C) vào ngày 22, 23.

c- Hối: mặt trăng tối (mọc lặn cùng với mặt trời = lune en conjonction). Hối là ngày 29 hay ngày 30 tùy tháng thiếu đủ.

d- Sóc: mặt trăng sống lại (Sóc 朔 = résurrection) mọc buổi sáng ở phía đông.

e- Thượng Huyền: trăng nửa vành (hình chữ D) vào ngày 7, 8 mỗi tháng.

Gustave Schlegel, Uranographie chinoise, page 605.

[38] 斗 建 之 間, 陰 陽 終 始 之 間, 律 歷 之 原 本 也. (考 要)

Đẩu kiến chi gian, âm dương chung thủy chi gian, luật lịch chi nguyên bản dã. (Khảo Yếu)

Gustave Schlegel, Uranographie chinoise, page 548.

若 元 年 甲 子, 朔 旦 冬 至, 日 月, 五 星 俱 赴 於 牽 牛 之 初, 是 歲 星 與 日 月 同 次 之 月, 十 一 月 斗 建 子.

Nhược nguyên niên giáp tí, sóc đán đông chí, nhật nguyệt, ngũ tinh câu phó ư Khiên Ngưu chi sơ, thị tuế tinh dữ nhật nguyệt đồng thứ chi nguyệt, thập nhất nguyệt Đẩu kiến Tí.

Khiên Ngưu = Capricorne (Gustave Schlegel, page 617)

Đẩu = μ, λ, Φ, σ, τ, ξ du Sagittaire

Kiến tinh = các sao 2 ν, σ, π, d 171 de Bode et ξ du Sagittaire.

[39] Trọng Khang… ngũ tuế, thu, cửu nguyệt, sóc, thần phất tập ư phòng… 仲 康 五 歲, 秋, 九 月, 朔, 辰 弗 集 於 房. Wieger, Textes historiques, page 44.

Bị chú: cũng có chỗ nói năm Giáp Tí nguyên niên, các vị chính tinh ở chòm sao Hư, vì Hư nhật thử 虛 日 鼠 tức là Hư ở cung Tí (Cf. Gustave Schlegel, Uranographie chinoise, page 584)

[40] Xuân ứng với cung Giốc.

Hạ ứng với cung Chủy.

Trung điểm ứng với cung Trung Cung.

Thu ứng với cung Thương.

Đông ứng với cung Vũ.

Có tác giả cho rằng Cung, Thương, Giốc, Chủy, Vũ là năm dấu nhạc, nhưng thiết tưởng nên coi là cung điệu có lẽ hợp lý hơn.

Nguyễn Du cũng viết:

So dần dây Vũ, dây Văn,

Bốn dây to nhỏ theo vần cung Thương. (Kiều)

Nhiệm Ứng Thu viết: «Cung ti tối đa, tha đích âm tiện tối trường, tối hạ, tối trọc. Vũ ti tối thiểu, tha đích âm tiện tối đoản, tối cao, tối thanh. Thương ti thứ đa, tha đích âm tiện thứ trường, thứ hạ, thứ trọc. Chủy ti thứ thiểu, tha đích âm tiện thứ đoản, thứ cao, thứ thanh. Giốc ti đa quả thích trung, tha đích âm tiện giới vu trường đoản, thanh trọc chi gian. »

宮 絲 最 多, 它 的 音 便 最 長, 最 下, 最 濁. 羽 絲 最 少, 它 的 音 便 最 短, 最 高, 最 清. 商 絲 次 多, 它 的 音 便 次 長, 次 下, 次 濁. 徵 絲 次 少, 它 的 音 便 次 短, 次 高, 次 清. 角 絲 多 寡 適 中, 它 的 音 便 介 于 長 短, 清 濁 之 間.

[41] Tháng 11 (Đông Chí) = Hoàng Chung 黃 鐘 (Do).

Tháng 12 = Đại Lữ 大 呂 (Do#).

Tháng 1 = Thái Thốc 太 蔟 (Re).

Tháng 2 = Giáp Chung 夾 鐘 (Re#)

Tháng 3 = Cô Tẩy 姑 洗 (Mi)

Tháng 4 = Trọng Lữ 仲 呂 (Fa).

Tháng 5 = Nhuy Tân 蕤 賓 (Fa#)

Tháng 6 = Lâm Chung 林 鐘 (Sol).

Tháng 7 = Di Tắc 夷 則 (Sol#).

Tháng 8 = Nam Lữ 南 呂 (La).

Tháng 9 = Vô Dịch 無 射 (La#).

Tháng 10 = Ứng Chung 應 鐘 (Si).

Chamfrault cho rằng Hoàng Chung là Fa, Đại Lữ là Fa#, v.v… chẳng qua đó là một sự chuyển âm giai.

Xem:

a/ Lễ Ký – Nguyệt lệnh.

b/ Đẩu Thủ Hà Lạc, Lý Khí Ngao Đầu, I, trang 12 hình: Ngũ thanh, Bát âm thất thập nhị hầu tổng đồ.

c/ Nguyễn Đình Lai, Etude sur la musique vietnamienne, Bulletin de la Société des E.I. 1er trimestre 1926, page 12.

[42] Cổ 鼓 = trống (cách âm 革 音 = tiếng da) ứng vào tháng 11 và đầu tháng 12.

Sinh 笙 = (bào âm 匏 音 = tiếng bầu) ứng vào cuối tháng 12, đầu tháng giêng.

Quản 管 = (trúc âm 竹 音 = tiếng trúc) ứng vào đầu tháng giêng và tháng hai.

Chúc ngữ 梲 敔 = (mộc âm 木 音 = tiếng gỗ) ứng vào tháng 3 và đầu tháng 4.

Sắt 瑟 = (ti âm 絲 音 = tiếng tơ) ứng vào cuối tháng 4, đầu tháng 5.

Huân 塤 = (thổ âm 土 音 = tiếng đất) ứng vào giữa tháng 5 và tháng 6.

Chung 鐘 = (kim âm 金 音 = tiếng đồng) ứng vào tháng 7, tháng 8.

Khánh 磬 = (thạch âm 石 音 = tiếng đá) ứng vào tháng 9, tháng 10.

Xem: Ngao Đầu Thông Thư Đại Toàn, quyển I, trang 12.

[43] Ce ne sont pus seulement les Chinois qui ont agi ainsi, tous les anciens peuples ont fait de même. «Les Anciens, dit Maïmonides, portant toute leur attention sur l’agriculture, donnèrent aux étoiles des noms tirés de leurs occupations pendant l’année.»

Volney exprime exactement la pensée de l’autenr chinois susdit quand il dit: «Les étoiles, individuellement, on en groupe avaient reçu des noms tirés des opérations de l’homme ou de la nature pendant la révolution solaire; et le ciel astronomique était devenu comme un miroir de réflexion de ce qui se passait sur la terre.»

(Gustave Schlegel, Uranographie chinoise, I, page 74)

[44] Sao Tinh là một ngôi sao trong Nhị thập bát tú. Điểu là chòm sao gồm: Tỉnh, Quỉ, Liễu, Tinh, Trương, Dực, Chẩn.

Xem: Kinh Thư – Nghiêu Điển, 4.

Xem: James Legge, The Shoo King, page 19.

[45] Sao Hỏa là ngôi sao Tâm trong chòm sao Thanh Long gồm: Giác, Cang, Đê, Phòng, Tâm, Vĩ, Cơ.

Xem: Kinh Thư – Nghiêu Điển, 5.

Xem: James Legge, The Shoo King, page 20 và prolegomena, p. 90: Appendix on the astronomy of the Ancient Chinese.

Xem Xuân Thu Tả Truyện – Trương Công năm 9. – Couvreur, Tch’ouen Ts’iou, I, page 235.

[46] Sao Hư là sao giữa trong chòm sao Huyền Vũ gồm: Đẩu, Ngưu, Nữ, Hư, Nguy, Thất, Bích.

Xem: James Legge, The Shoo King, page 21.

[47] Sao Mão là sao giữa trong chòm sao Bạch Hổ gồm: Khuê, Lâu, Vị, Mão, Tất, Chủy, Sâm.

Xem: James Legge, The Shoo King, page 21.

Xem: Gustave Schlegel, Uranographie chinoise, page 5.

Bị chú: Các nhà thiên văn học bất đồng ý kiến về vị trí các sao Tinh, Hỏa, Mão, Hư trong những ngày nói trên.

Các nhà thiên văn học thời Hán và Gaubil cho rằng trong các ngày nói trên, lúc 6 giờ chiều, các sao nói trên qua kinh tuyến. (Xem: Gustave Schlegel, Uranographie chinoise, page 5; Lý Khí Ngao Đầu, quyển 10, trang 32.)

– M. Chalmers cho rằng không đúng thế.

– M. J. B. Biot cho rằng thời Nghiêu (năm 2357):

Xuân Phân tại Mão + 1^o29’44”.

Hạ Chí tại Tinh + 2^o23’20”.

Thu Phân tại Phòng – 0^o22’14”.

Đông Chí tại Hư + 6^o45’34”.

Gustave Schlegel, Uranographie chinoise, page 7.

[48] Xem: a/ Nguyệt Lệnh (Lễ Ký); b/ Mân Phong (thơ Thất Nguyệt) (Kinh Thi); c/ Tinh Thần Khảo Nguyên (Gustave Schlegel, Uranographie chinoise).