[1] Trong nhân sinh quan này tác giả không bàn tới nguồn gốc con người, các yếu tố cấu tạo nên con người vì những vấn đề này được đề cập tới trong nhiều chương khác của bộ sách này. (Xem các chương chữ Tính, chữ Mệnh; Vũ Trụ quan v.v...)

Trong Chương này, chỉ đề cập tới một đời sống lý tưởng, phù hợp với Bản Tính và có thể thực hiện được định mệnh cao sang con người.

[2] Bản dịch Việt Văn này khuôn theo bản dịch Pháp Văn, trong quyển L’Importance de Vivre của Lin YuTang, tr. 123-124.

J’ai déjà vu la plus grande moitié de cette vie flottane,

Ah! qu’il y a un mot magique,

Ce mot moitié d’une portée si riche,

Il nous fait gouter plus de joie,

Que nous n’en pouvons posséder.

Le meilleur état de l’homme

Est à mi-chemin de la vie,

Quand un pas ralenti lui permet le repos;

Le monde se trouve à mi-chemin “entre la terre et le Ciel”

Vivre à mi-chemin entre la ville et la campagne;

Avoir des fermes à mi-chemin entre les rivières et les montagnes.

Être à demi-savant, à demi-châtelain, à demi homme d’affaires;

Vivre à moitié comme un noble,

Et à moitié comme le commun des gens;

Avoir une maison moitié belle, moitié laide,

Moitié élégamment meublée et moitié nue;

Des vêtement moitié vieux, moitié neufs

Et une nourriture mi-recherchée et mi-simple;

Avoir des serviteurs ni trop intelligents ni trop bêtes;

Une femme aui soit ni trop simple ni trop habile,

Au fond, je me sens la moitié d’un Bouddha,

Et presque la moitié d’un Bienheureux Taoiste.

La moitié de moi-même est tournée vers le Ciel,

L’autre moitié vers mes enfants,

Pensant à moitié comment assurer l’avenir de ma postérité,

Et à moitié comment me présenter devant Dieu,

Quand le corps sera laissé en repos.

Il est le plus sagement ivre, celui qui est à moitié ivre;

Et les fleurs à moitié en boutons sont les plus belles;

Les bateaux à demi-voilés naviguent le mieux;

Et les chevaux avec les rênes à moitié tendue trottent le mieux.

Qui possède moitié trop est inquiet,

Qui possède moitié trop peu désire posséder plus.

Puisque la vie est à la fois amère et douce,

Celui qui n’en goute que la moitié est plus sage et plus intelligent.

L’importance de Vivre de Lin Yutang, p.p.123-124.

[3] Trung Dung, chương XXIX.

[4] 廣 大 配 天 地， 變 化 配 四 時， 陰 陽 之 義 配 日 月， 易 簡 之 善 配 至 德。

Hệ Từ thượng, chương VI, tiết 3

[5] Trong Thiên Khảo Luận này, tác giả chỉ dùng chữ Trung để chỉ Bất Biến, chữ Dịch để chỉ biến Thiên, mà không dùng những nghĩa khác của chữ Dịch.

[6] ...Le Principe Suprême, source de toutes les puissances, soit de celles qui vivifient les pensées dans l’homme, soit de celles qui engendrent les oeuvres visibles de la nature matérielle; cet être nécessaire á tous les êtres, germe de toutes les actions, de qui émanent (mot fatal, plume qui trahit) continuellement toutes les existences, ce terme fatal, vers lequel elles tendent, comme par un effort irrésistible, parce que toutes recherchent la vie; cet être, dis-je, est celui que les hommes appellent généralement Dieu.

Claude de Saint Martin, cité par Ilan de Casa Fuerte, La Religion Essentielle, p. 200.

[7]   復 其 見 天 地 之 心 乎。

       Phục kỳ kiến thiên địa chi tâm hồ!

Dịch kinh, Phục quái, thoán từ.

...陽 氣 生 來， 塵 夢 醒

攝 情 合 性， 歸 金 鼎

運 符 三 百 足 周 天

伏 氣 四 時 歸 靜 定

七 日 天 心 , 陽 位 復

五 龍 棒 聖 崑 崙 頂

黃  庭 十 月 產 靈 童

駕 鶴 凌 宵 任 游 騁。

Dương khí sinh lai trần mộng tỉnh,

Nhiếp tình hiệp tính, qui kim đỉnh.

Vận phù tam bách túc chu thiên

Phục khí tứ thời qui tĩnh định,

Thất nhật Thiên Tâm Dương vị phục.

Ngũ long bổng thánh Côn Lôn đỉnh

Huỳnh Đình thập nguyệt sản linh đồng,

Giá hạc lăng tiêu, nhiệm du sính

Tiên Thiên luận ngữ, tr. 5.

[8]                    尺 蠖 之 屈 以 求 伸 也

龍 蛇 之 蟄， 以 存 身 也

精 義 入 神 以 至 用 也

利 用 安 身 以 崇 德 也。

Xích hoạch chi khuất, dĩ cầu thân dã,

Long xà chi trập dĩ tồn thân dã.

Tinh nghĩa nhập thần, dĩ chí dụng dã,

Lợi dụng an thân, dĩ sùng đức dã.

Dịch:

Sâu đo có lúc co mình,

Co mình cốt để duỗi mình dài hơn,

Long xà đông tới chập chờn,

Ngủ vùi tháng lạnh, bảo toàn tấm thân.

Học sao tinh nghĩa, nhập thần,

Rồi ra áp dụng muôn phần hay ho.

Đã rành, đã tỏ Hoá cơ,

Rồi ra lợi dụng hay ho thân mình.

Thân mình sung túc, an ninh,

Rồi ra nhân đức thi hành, sùng tôn.

Hệ  Từ  Hạ, chương V, tiết 1.

[9] Cours apparent du Soleil.

[10] 知 趨 時 應 變。

Tri xu thời ứng biến.

Tính Lý, I, 42.

[12] The Galaxy, Macrobius says, crosses the Zodiac in two opposite points, Cancer and Capricorn, the tropical points in the sun’s course, ordinariky called the Gates of the Sun. These two tropics, before his time , corresponded with those constellations, but in his day with Gemini and Sagittarius, in consequence of the precession of the equinoxes; but the Signs of the Zodiac remained unchanged; and the Milky Way crossed at the signs Cancer and Capticorn, though not at these constellations.

Through these gates souls were supposed to descend to earth and re-ascend to Heaven. One, Macrobius says, in his dream of Scipio, was style the Gate of Men; and the other, the Gate of Gods. Cancer was the former, because souls descended by into the earth; and Capricorn was the latter, because by it, they re-ascend to their seat of immortality, and became Gods

Albert Pike, Moral and Dogma, p. 437-438.

...Les Orphiques croyaient dans le Cancer le portail par où les âmes entraient en incarnation sortant en multitude de la Voie Lactée...

L’Occultisme du Zodiaque, p. 89.

... Il est intéressant de voir que la naissance de l’Univers se place tout au commencement du signe (Capricorne) était symbolisée par la naissance du Dieu solaire ou de l’enfant divin au solstice d hiver, tandis que la dissolution de l’univers matériel, suivant les Écritures de L’Inde, se produit à la fin du signe...

Như trên, p. 121.

[13] 能 幽 能 明， 能 細 能 巨， 能 短 能 長， 春 分 而 升 天， 秋 分 而 潛 淵。

Năng u năng minh, năng tế năng cự, năng đoản năng trường. Xuân phân nhi thăng Thiên, Thu phân nhi tiềm uyên. (Le Dragon)

Léon Wieger, Textes Philosophiques, I, 15.

[14] We know that the Egyptians worshipped the Sun, under the name of Osiris. The misfortune and the tragical death of this God were an allegory relating to the Sun. Typhon, like Arhiman, represented Darkness. The suffering and death of Osiris in the Mysteries of the Night were a mystic image of the phenomena of Nature, and the conflict of the two great Priciples which share the empire of Nature, and most influenced our souls...

Albert Pike, Morals and Dogmas, p. 406.

[15] 圖 雖 無 文， 吾 終 日 言， 而 未 常 離 乎 是， 蓋 天 地 萬 物 之 理 盡 在 其 中 矣。

Đồ tuy vô văn, ngô chung nhật ngôn, nhi vị thường ly hồ thị, cái Thiên Địa vạn vật chi lý, tận tại kỳ trung hĩ.

Tính Lý1 (Kinh Thế) 58-59.

[16] 程 夫 子 曰﹕知 萬 理 歸 於 一 理 而不 知 一 理 散 於 萬 事，

 重 重 無 盡， 無 盡 重 重， 自 他 不 間 於 微 塵， 始 終 不 離 於 當 念，

 窮 玄 極 妙， 非 二 乘 凡 夫 之 所 能 知 也。

Trình Phu Tử viết: tri vạn lý qui ư nhất lý, nhi bất tri nhất lý tán ư vạn sự, trùng trùng vô tận, vô tận trùng trùng. Tự tha bất gián ư vi trần, chung thủy bất ly ư đương niệm. Cùng huyền cực diệu, phi nhị thừa phàm phu chi sở năng tri dã.

Đạo dư lục, tr. 19.

[17] 聖 人 之 憂 天 下 來 世 其 至 矣。 先 天 下 而 開 其 物，後 天 下 而 成 其 務。

Thánh nhân chi ưu thiên hạ lai thế, kỳ chí hĩ. Tiên thiên hạ nhi khai kỳ vật, hậu thiên hạ nhi thành kỳ vụ.

Dịch Kinh Đại Toàn, Dịch tự.

[18] 至 人 之 心 定 于 一。

Chí Nhân chi tâm định vu Nhất.

Chẩm thượng ngữ, tr. 1.

[19] 心 反 于 先 天 之 先， 則 超 于 形 數 之 外， 出 入 生 死， 不 為 形 數 所 拘。

Tâm phản vu tiên Thiên chi tiên, tắc siêu vu hình số chi ngoại, xuất nhập sinh tử, bất vi hình số sở câu.

Chẩm thượng ngữ, tr. 1.

[20] Ấn Độ giáo cũng nhận con người phải qua 2 con đường: Đường về với tổ tiên (Pitriyana), và đường về với Trời (Devayana). Nhưng 2 con đường đó lại mở ra sau khi con người đã chết. Con đường thứ 1 là Con đường Luân Hồi, con đường thứ 2, là con đường Niết bàn, siêu thoát Luân Hồi, sinh tử:

... Mais par la mort, s’ouvrent deux sentiers, le Pitriyâna, ou sentiers des Pitris, et le devayana ou sentier des Dieux. Ils sont très soigneusement décrits dans quelques passages que je vais vous résumer, et que l’on trouve dans les Brihadaranyaka, Chandogya et Prasna Upanishads (Brihad. Up. VI, II, 2-16. Chand. Up. V, III, Prasna I, 9-10. Chand. V, 10, Chand. IV, 15-5. Bhagavad Gita VIII, 24-260.)

Les mots indiquant obscurité tels que fumée, nuages, quinzaine sombre etc... impliquent emprisonnement dans la matière, et correspondent au retour sur la terre, par une nouvelle naissance; les mots signifiant lumière s’appliquent au triomphe du soi, et correspondent au sentier des Dieux, par lequel on ne retourne pas.

Annie Besant, La Sagesse des Upanishads, p. 92.

[21] . 一 陰 一 陽 之 謂 道， 繼 之 者 善 也， 成 之 者 性 也。

Nhất Âm nhất Dương chi vị Đạo, kế chi giả thiện dã, thành chi giả Tính dã.

Hệ Từ Thượng, Chương V, tiết I.

[22] 道 二﹕ 仁 與 不 仁 而 以 矣。

Mạnh Tử, Ly Lâu chương cú Thượng, câu 2.

[23] 人 生 五 十 之 前 為 進 數， 用 世 之 學， 當 一 日 章 一 日。

  五 十 以 後 為 退 數， 垂 世 之 學， 當 一 日 積 一 日。

Nhân sinh ngũ thập chi tiền vi tiến số. Dụng thế chi học, đương nhất nhật chương nhất nhật. Ngũ thập chi hậu, thùy thế chi học, đương nhất nhật tích nhất nhật.

Kỷ thượng ngữ, tr. 10.

[24] 四 十 五 十 而 無 聞 焉， 斯 亦 不 足 畏 也 已。

Tứ thập, ngũ thập nhi vô văn yên, tư diệc bất túc uý dã dĩ.

Luận Ngữ, Tử Hãn đệ cửu, câu 22.

[25] Mais le Chef ne peut poursuivre indéfinitivement sa circulation périphérique sous peine de ne jamais porter les insignes qui correspondent au Centre qui sont l’apanage du Suzerain. Aussi quand est fini le troisième mois de l’été, interrumpt-il le travail qui lui permet de singulariser les diverses durées. Il se vêt alors de jaune et -cessant d’imiter la marche du Soleil, va se poster au Centre du Minh t’ang. S’il veut animer l’espace, il faut bien qu’il occupe cette place royale, et dès qu’il s’y arrête, c’est d’elle qu’il semble animer le temps: Il a donné un centre à l’année.

Marcel Granet, La Pensée Chinoise, p. 103.

[26]  故 有 無 相 生， 高 下 之相 傾

  難 易 之相 成， 音 聲 之相 和

  長 短 之相 形， 前 後 之相 隨。

Đạo đức kinh, Chương II.

[27] 天 風 垢 Thiên Phong Cấu.

[28] 地 雷 復 Địa lôi phục.

[29] 復 其 見 天 地 之 心 乎？ Phục kỳ kiến Thiên Địc chi tâm hồ?

[30] Dịch chi vi thư quảng đại tất bị, vô sở bất bao nhi ngữ kỳ yếu qui, tắc vi minh “Thiên Nhân hợp nhất “ chi đạo.

易 之 為 書 廣 大 悉 備 無 所 不 包， 而 語 其 要 歸 則 為 明 天 人 合 一 之 道。

Sách Dịch thật mênh mông bát ngát, nhưng đại khái là cốt xiển minh nhẽ Thiên Nhân Hợp Nhất.

Chu Dịch, Trương Kỳ Quân, Trung Quốc Ngũ Thiên Niên Sử, đệ Nhị sách, đệ Thập Nhị chương. Trung quốc nhất chu số 588.

-Thánh Nhân dĩ Dịch tẩy tâm, tự dữ Thiên Lý đồng lưu. Quân tử dĩ tâm thề Dịch, đương tri Thiên Lý đồng bản.

聖 人 以 易 洗 心， 自 與 天 理 同 流。 君 子 以 心 體 易， 當 知天 理 同 本。

Đào Hư Tử, Chẩm Thượng Ngữ, trang 8.

...Trung quốc tự Đường Ngu dĩ lai, tức hữu Thiên Nhân Hợp Nhất chi tư tưởng.

Kính Thiên tức sở dĩ ái nhân, ái dân tức sở dĩ tôn Thiên. Lịch đại thánh triết mạc bất kế tục hoàng dương thử Thiên Nhân Hợp Nhất chi đạo. Lão tử tức kỳ nhất dã.

中 國 自 唐 虞 以 來， 即 有 天 人 合 一 之 思 想。

敬 天 即 所 以 愛 人， 愛 民 即 所 以 尊 天。

 歷 代 聖 晢 莫 不 繼 續 弘 揚 此 天 人 合 一 之 道。 老 子 即 其 一 也。

Trương Kỳ Quân, Trung Quốc Nhất Chu, kỳ 623, tr. 21.

...Từ Thượng cổ, người Tàu đã có cái tư tưởng rằng người ta sinh ra ai cũng bẩm thụ cái tính của Trời. Cái tính ấy là một phần Thiên Lý. Vậy Trời với người quan hệ với nhau rất mật thiết lắm. Bởi thế, mới lấy phép tắc tự nhiên của Trời làm cái mô phạm của người và cho Thiên luân, Thiên đạo là nhân đạo...

Trần Trọng Kim, Nho giáo, tr. 397.

[31] Dịch đại khái dục nhân khủng cụ, tu tỉnh.

Dịch kinh đại toàn, Cương lĩnh, tr. 11.

Trung Dung chương I.

[32] Xin xem thêm Ecclésiastique 3, 1-15, Bible de Crampon tr. 745:

Pour tout, il y a un moment, un temps pour chaque chose sous le ciel: temps d’enfanter, et temps de mourir;

temps de planter et temps d’arracher les plants;

temps de tuer, et temps de guérir;

temps de démolir et temps de bâtir;

temps de pleurer et temps de rire;

temps de se lamenter et temps de danser;

temps de jeter des pierres et temps de ramasser des pierres;

temps d’embrasser et temps d’écarter les embrassements;

temps de chercher et temps de perdre;

temps de garder et temps de rejeter;

temps de déchirer et temps de coudre;

temps de se taire et temps de parler;

temps d’aimer et temps de hair;

temps de guerre et temps de paix.

Quel profit pour le travailleur, et de peine qu’il se donne?

J’ai considéré les occupations auxquelles Dieu a donné aux enfants des hommes de s’occuper.

Toute chose, Il l’a faite bonne pour tout temps; c’est aussi l’infinité du temps qu’il a mis dans leur coeur, sans que l’homme puisse découvrir l’oeuvre que Dieu fait, de bout en bout...

Dưới trời, các gì cũng có lúc, cũng có thời.

Có lúc sinh, có lúc chết;

Có khi trồng, có khi nhổ;

Có khi giết, có khi chữa;

Có lúc phá, có khi xây;

Có khi khóc, có khi cười;

Có khi than khóc, có khi vui nhảy;

Có khi ném đá, có lúc thôi.

Có khi ôm ấp, có lúc giận buông;

Có khi tìm, có khi mất;

Có khi giữ, có khi bỏ;

Có khi xé, lại có khi may;

Có khi yên, có khi nói;

Có khi ghét, có khi yêu.

Có thời chiến¡, có thời bình;

Vậy con người lao tác được lợi ích gì, và đã tốn phí biết bao là công lao?

Tôi đã xem Chúa dạy con người làm biết bao công trình. Việc gì Trời làm đúng lúc cũng hay; lại cho con người thời gian vô tận, còn người thì không sao hiểu việc Trời làm từ đầu đếùn đuôi.

Đọc đoạn này, tôi mới thấy con người thật là mâu thuẫn, suốt đời phá phá, xây xây. Thật là uổng phí công trình. Nếu mình có thời gian vô tận, sao không đặt cho đời mình một mục tiêu? Chúng ta sinh ra đời để tiến hoá cho đến Chân, Thiện, Mỹ, chứ không phải sống gặp chăng hay chớ. Trời cho ta làm trăm công nghìn việc, mục đích là cho ta tìm lại được Bản Thể ta, sức sáng tạo vô biên của ta. Vậy ta phải sống 1 cuộc đời xứng đáng. Sinh ra từ Trời, chết đi trờ về với Trời. Như vậy, mới là:

Tri xu thời ứng biến. 知 趨 時 應 變。

(Chính mông Tính Lý I, tr. 42.)

[33]  天 之 牖 民

   如 壎 如 篪

   如 璋 如 圭

   如 取 如 攜

   攜 無 曰 益

   牖 民 孔 易。

Thiên chi dũ dân,

Như Huân như Trì,

Như Chương, như Khuê,

Như thủ như huề.

Huề vô viết ích,

Dũ dân khổng dịch.

Heaven enlightens the people, as the bamboo flute responds to the porcelain whistle; as the two half maces form a whole one; as you take a thing and bring it away in your hand, bringing it away without any more ado. The enlightement of the people is very easy.

The She King. James Legge, p. 502.