TRUNG DUNG TÂN KHẢO

Nhân Tử Nguyễn Văn Thọ

QUYỂN II: TRUNG DUNG BÌNH DỊCH

» Mục lục » Tựa của Chu Hi » Chương: 1  2  3  4  5  6  7  8  9  10  11  12  13

14  15  16  17  18  19  20  21  22  23  24  25  26  27  28  29  30  31  32  33

Chương 11

CƯ KÍNH HÀNH GIẢN

第 十 一 章

子 曰: 素 隱, 行 怪, 後 世 有 述 焉; 吾 弗 為 之 矣. 君 子 遵 道 而 行. 半 涂 而 廢, 吾 弗 能 已 矣. 君 子 依 乎 中 庸. 遯 世, 不 見 知, 而 不 悔, 唯 聖 者 能 之 .

PHIÊN ÂM

Tử viết: «Sách ẩn, hành quái, hậu thế hữu thuật yên; ngô phất vi chi hĩ. Quân tử tuân đạo nhi hành. Bán đồ nhi phế, ngô phất năng dĩ hĩ. Quân tử y hồ Trung Dung. Độn thế, bất kiên tri, nhi bất hối, duy thánh giả năng chi.»

CHÚ THÍCH

Chân chính đích quân tử, chỉ thị nhất tâm qui mệnh đích y chước trung dung chi đạo tố. 真 正 的 君 子, 只 是 一 心 歸 命 的 依 著 中 用 之 道 做 (Người quân tử chân chính chỉ một lòng thuận theo định mệnh cao sang, Trời đã truyền cho mình tức là theo con đường hoàn thiện.) [1] (Trung dung văn ngôn đối chiếu, tr.8)

DỊCH CHƯƠNG 11

Cư kính hành giản

Đức Khổng nói:

Tìm bí ẩn làm điều quái dị,

Cốt mong cho hậu thế ngợi khen,

(Xá chi chuyện ấy nhỏ nhen)

Đã là quân tử chẳng thèm quan tâm.[2]

(Làm trai quyết chí tu thân),

Đường đường quân tử ta tuân đạo Trời.

Giữa đường đứt gánh trở lui,

«Bán đồ nhi phế» có đời nào đâu !

Trung Dung quân tử trước sau,

Dẫu không tăm tiếng chẳng rầu lòng ai.

Thánh nhân ấy thánh nhân rồi.

BÌNH LUẬN

Đạo Trời nếu hiểu biết ra thực là chí dị. Hệ Từ Thượng của Chu Dịch đã viết: «Kiền dĩ dị tri. Khôn dĩ giản năng.» 乾 以 易 知. 坤 以 簡 能 . Theo đạo Trung Dung là cốt tuần thiên lý, khử nhân dục, nên không cần phải tìm tòi những điều bí ẩn, làm những điều quái dị, để cầu mong tiếng khen bên ngoài.

Muốn đạt đạo Trung Dung, cần phải bền gan dốc chí cố gắng đến cùng.

Ấy chính là lẽ Dịch. Kinh Dịch viết: «Trời vận hành không hề nghỉ ngơi, người quân tử cũng phải cố gắng không ngừng.» [3]

Tăng Tử nói: «Kẻ sĩ cần phải có chí lớn và cương nghị. Gánh nặng đường xa.

Lấy đức nhân làm gánh, chẳng nặng là gì? Đến chết mới thôi chẳng xa là gì?» [4]

Nếu giữa đường đứt gánh, sẽ không làm nên chuyện gì, vì tu thân cần phải lên tới chỗ chí thiện mới thôi, vì tu thân ví như đắp đất làm núi, chỉ còn một giỏ nữa là xong nhưng mình lại thôi, đó là tại mình bỏ vậy.[5]

Theo Trung đạo là mong tới chỗ chí thành chí thiện, đạt thiên đức, thiên đạo, phối thiên, phối mệnh, chứ đâu phải cầu mong hư danh, mà lo mà buồn vì thế nhân không hay, không biết?

Tóm tắt 10 chương, từ 1 đến 11, tức là phần thứ hai của Chu Hi.

Trung Dung là đạo cao siêu, toàn mỹ, dạy người tuân theo những định luật Trời đã ghi tạc trong thâm tâm mình để thực hiện bản tính, tiến đến chỗ toàn thiện, toàn mỹ. Trung Dung là đạo của người quân tử, chẳng phải là đạo của kẻ tiểu nhân. Trung Dung cao siêu, toàn mỹ, nên xưa nay ít người hiểu được và theo được. Tuy nhiên vẫn có những lối đường rõ rệt để đạt đạo Trung Dung. Đó là trí, nhân, dũng. Muốn được trí, phải biết suy tư và học hỏi. Muốn được đức nhân phải cố gắng làm lành. Muốn có sức mạnh tinh thần cần phải biết xấu hổ.[6]

Có trí sẽ không lầm, có nhân sẽ không buồn, có dũng sẽ không sợ.[7] Xét lương tâm mà không thấy điều gì lầm lỗi thì việc gì mà buồn mà sợ? [8]

Người quân tử theo Trung Dung không để trí mưu toan chuyện đời, không khoe tài, ỷ sức, liều lĩnh, bạo hổ bằng hà.

Trung Dung không đòi ta làm điều quái dị, mà chỉ đòi ta phát huy các tiềm năng, tiềm lực sẵn có nơi ta, giữ vẹn thiên lý, thiên đạo. Người quân tử theo đạo Trung Dung không quan tâm đến hư danh bên ngoài, nên dẫu suốt đời chẳng ai biết, ai hay, cũng chẳng vì thế mà phiền muộn. Cao siêu thay !

CHÚ THÍCH

[1] Danh ngôn đối chiếu:

«Bồ đề chỉ hướng tâm mích,                  菩 提 只 向 心 覓

Hà lao hướng ngoại cầu huyền.»          何 勞 向 外 求 玄

Bồ đề tìm kiếm nơi tâm

Việc gì vất vả đi tầm nơi đâu?

(Pháp Bảo Đàn Kinh, tr.94,95.)

[2] Danh ngôn đối chiếu:

Yahvé, mon cœur ne s’est pas gonflé

Ni mes yeux haussés.

Je n’ai pas pris un chemin de grandeurs

Ni de prodiges qui me dépassent.

Non je tiens mon âme en paix et silence

Comme un enfant contre sa mère.

(Psaume 131 (130); La Bible de Jérusalem, p.783)

... Kiền dĩ dị tri. Khôn dĩ giản năng. 乾 以 易 知 坤 以 簡 能 (Kiền ưa điều dễ biết, Khôn ưa việc dễ làm)

(Dịch kinh tân khảo, Hệ từ thượng, tr.3488)

[3] Thiên hành kiện, quân tử dĩ tự cường bất tức. 天 行 健 君 子 以 自 強 不 息 (Quẻ Càn)

[4] Tăng Tử viết: Sĩ bất khả dĩ bất hoằng nghị. Nhậm trọng nhi đạo viễn. Nhân dĩ vi kỷ nhậm, bất diệc trọng hồ? Tử nhi hậu dĩ bất diệc viễn hồ? 曾 子 曰: 士 不 可 以 不 弘 毅 任 重 而 道 遠 仁 以 為 己 任 不 亦 重 乎 死 而 後 已 不 亦 遠 乎 (Luận Ngữ, Thái Bá [ch.8], #8)

[5] Tử viết: Thí như vi sơn, vị thành nhất quỹ, chỉ. Ngô chỉ dã. 子 曰: 譬 如 為 山 未 成 一 簣 止 吾 止 也 (Luận Ngữ, Tử Hãn [ch.9], #18)

[6] Tử viết: Hiếu học cận hồ trí, lực hành cận hồ nhân, tri sỉ cận hồ dũng. Tri tư tam giả, tắc tri sở dĩ tu thân. Tri sở dĩ tu thân, tắc tri sở dĩ trị nhân. 好 學 近 乎 知, 力 行 近 乎 仁, 知 恥 近 乎 勇. 知 斯 三 者 則 知 所 以 修 身. 知 所 以 修 身, 則 知 所 以 治 人 (Trung Dung, ch.20)

[7] Tử viết: Trí giả bất hoặc, nhân giả bất ưu, dũng giả bất cụ. 子 曰: 知 者 不 惑 仁 者 不 憂 勇 者 不 懼 (Luận Ngữ, Tử Hãn [ch.9], #27)

[8] Nội tỉnh bất cữu, phù hà cụ. 內 省 不 疚 夫 何 懼 (Nhan Uyên, # 4)

» Mục lục » Tựa của Chu Hi » Chương: 1  2  3  4  5  6  7  8  9  10  11  12  13

14  15  16  17  18  19  20  21  22  23  24  25  26  27  28  29  30  31  32  33