TRUNG DUNG TÂN KHẢO

Nhân Tử Nguyễn Văn Thọ

QUYỂN II: TRUNG DUNG BÌNH DỊCH

» Mục lục » Tựa của Chu Hi » Chương: 1  2  3  4  5  6  7  8  9  10  11  12  13

14  15  16  17  18  19  20  21  22  23  24  25  26  27  28  29  30  31  32  33

Chương 12

ĐẠO TRỜI ẨN ÁO LẠI MÊNH MÔNG

第 十 二 章

 君 子 之 道 費 而 隱. 夫 婦 之 愚, 可 以 與 之 焉. 及 其至 也, 雖 聖 人 亦 有 所 不 知 焉. 夫 婦 之 不 肖, 可 以 能 行 焉. 及 其 至 也, 雖 聖 人 亦 有 所 所 不 能 焉. 天 地 之 大 也, 人 猶 有 所 憾. 故 君 子 語 大, 天 下 莫 能 哉 焉; 語 小 天 下 莫 能 破 焉. 詩 云: 鳶 飛 戾 天; 魚 躍 于 淵. 言 其 上 下 察 也. 君 子 之 道, 造 端 乎 夫 婦; 及 其 至 也 察 乎 天 地.

 右 第 十 二 章. 子 思 之 言, 蓋 以 申 明 首, 章 道 不 可 離 之 意 也. 其 下 八 章, 雜 引 孔 子 之 言 以 明 之.

PHIÊN ÂM

Quân tử chi đạo phí nhi ẩn. Phu phụ chi ngu, khả dĩ dự tri yên. Cập kỳ chí dã, tuy thánh nhân diệc hữu sở bất tri yên. Phu phụ chi bất tiếu, khả dĩ năng hành yên. Cập kỳ chí dã, tuy thánh nhân diệc hữu sở bất năng yên. Thiên địa chi đại dã, nhân do hữu sở hám. Cố quân tử ngứ đại, thiên hạ mạc năng tai yên; ngữ tiểu thiên hạ mạc năng phá yên.[1] Thi vân: “Duyên phi lệ thiên, ngư dược vu uyên.” [2] Ngôn kỳ thượng hạ sát dã. Quân tử chi đạo, tạo đoan hồ phu phụ; cập kỳ chí dã sát hồ thiên địa.

Hữu đệ thập nhị chương. Tử Tư chi ngôn, cái dĩ thân minh thủ chương, đạo bất khả ly chi ý dã. Kỳ hạ bát chương, tập dẫn Khổng Tử chi ngôn dĩ minh chi.

CHÚ THÍCH

- Phí 費 = rộng. - Ẩn 隱 = kín nhiệm. - Hám 憾 = hờn giận. - Tải 載 = Chở. - Lệ 戾 = tới. - Sát 察 = Chiêu trước 昭 著 = rõ ràng

DỊCH CHƯƠNG 12

Đạo Trời ẩn áo lại mênh mông

Đạo người quân tử mênh mông,[3]

Lại còn ẩn áo mông lung khôn dò.[4]

Cho dầu đôi vợ chồng ngu,

Cũng thường lõm bõm hiểu sơ đôi phần.

Cho dầu những bậc thánh nhân,

Cũng còn có chỗ biện phân chẳng rành.

Cho dầu đôi vợ chồng đần,

Cũng thường có chỗ dự phần đua chen.

Cho dầu những bậc thánh hiền,

Cũng thường có chỗ khó đem thi hành.

Trời đất lớn, đã đành rằng lớn,

Lớn nhưng chưa vừa trọn ý người.

Vì lời quân tử chơi vơi,

Tung ra bát ngát đất trời khôn mang.

Thâu tóm lại, nói năng gọn lại,

Cả đất trời phá hoại không đang.

“Diều tung cánh sát tầng mây biếc,

Cá dương vây lặn miết đáy sâu.”

Dưới trên trông rõ thấp cao,

Hay điều ẩn áo, rõ điều mênh mông.

Đạo quân tử từ vòng chồng vợ,

Tung mãi ra tở mở đất trời.

Chú thích: Trước đây là chương thứ 12. Ông Tử Tư biên để giảng câu “Đạo Trời sau trước vẫn liền với ta” của chương đầu. Tám chương tiếp, ông dẫn lời đức Khổng để giải rõ.

BÌNH LUẬN

Trong chương này, Tử Tư bắt đầu nghị luận rằng Đạo chẳng xa người.

Đạo chẳng xa người, vì thực ra đạo đã lồng ngay trong lòng vạn vật, vũ trụ.[5]

Vì lồng trong vạn vật nên ẩn áo huyền vi, vì ứng vạn sự nên công dụng và biểu dương, phát lộ thì lại man mác, phổ cập khắp nơi. Bất kỳ một động tác nào dù là diều bay trên trời hay cá lội dưới nước, hoặc là người lao tác hoạt động, cũng không thể nào ở ngoài vòng ảnh hưởng của Đạo được.

Hơn nữa, đạo có nhiều hình thái, nhiều cấp độ, cho nên chỗ thấp thì ngu phu, ngu phụ cũng hiểu được làm được; còn chỗ cao thì thánh nhân cũng khó biết, khó làm.

“Đạo vô bất tại”, nên muốn tìm kiếm đạo cứ tìm nơi tâm khảm mình, và nếu giữ cho tâm chu toàn không bị phát tán, tản lạc, thì bản thể của đạo sẽ hiển lộ ra, và ứng dụng của đạo sẽ thông suốt vô cùng tận.

Người xưa cho rằng: Thể dụng của đạo lưu hành, phát hiện cùng khắp đất trời, suốt hết cổ kim, không khi nào gián đoạn, khuy khuyết. Cho nên muốn tìm đạo, chỉ việc tìm giữa động tác hàng ngày, mà chỗ sơ phát của đạo chẳng ở đâu xa, nó ở ngay trong lòng ta. Cho nên nếu giữ vẹn tâm hồn, sẽ thấy được trọn vẹn thể dụng của Đạo.[6]

Dung tục lúc nào cũng nhờ đạo mà sống động, nhưng họ chẳng biết chẳng hay.[7] Người quân tử trái lại, nhận ra được đạo thể ngay nơi lòng mình, và có thể đem đạo ứng dụng khắp vũ trụ.

Khi tung vô tận vô biên,

Khi thu ẩn áo im lìm tiếng tăm.[8]

Đạo nơi con người vô biên vô tận, nên con người cũng có thể phát huy được đạo ấy cho tới vô biên vô tận, vì thế cho nên trời đất tuy to lớn, vẫn chưa vừa con người…

Có thể nói rằng: đạo trời y như có hai đầu. Một đầu thì ẩn áo huyền vi, tiềm ẩn ở tít tận đáy lòng, còn một đầu thì mênh mông bát ngát. Lúc sơ phát, thì ẩn áo siêu vi, nhưng lúc đạt tới chỗ chí cùng chí cực, thì rỡ ràng vĩ đại.

Đạo người quân tử mênh mông,

Đồng thời ẩn áo mung lung khôn dò.[9]

Tác giả Trung Dung viện dẫn Kinh Thi để làm nổi bật những nét mênh mang ẩn áo vậy:

“Diều tung cánh sát tầng mây biếc,

Cá dương vây lặn miết đáy sâu.”

Rồi tác giả khuyên ta nên tung tầm mắt mà quan sát vạn vật đất trời để tìm ra đại đạo.

“Ngoài nội chim kia còn chắp cánh,

Trên lương yến nọ chẳng lìa đôi,

Tầng mây kết ngãi lưng trời…”[10]

Đôi chim ríu rít, đôi người chắt chiu.

Đầu Kinh Thi, ta đọc thấy:

Quan quan thư cưu            關 關 雎 鳩

Tại hà chi châu                   在 河 之 州

Yểu điệu thục nữ                窈 窕 淑 女

Quân tử hảo cầu.[11]         君 子 好 逑

Đôi thư cưu nó kêu quang quác,

Bãi sông Hà man mác chắt chiu,

Bên người thục nữ yêu kiều,

Bên người quân tử rập rìu duyên tơ.

Trung Dung viết:

Đạo quân tử từ nguồn phu phụ,

Tung mãi ra trùm cả đất trời.

Đạo phu thê là đạo phu xướng phụ tùy, để đi đến chỗ sắt cầm hảo hợp. Còn đất với trời thì lúc nào cũng quấn quýt lấy nhau, hưởng ứng nhau. Trời che đất chở, trời sinh đất dưỡng. Đầu đất là chân trời. Vòng càn khôn lúc nào cũng hiện ra nơi nhãn giới.

Suy ra thì trong đạo làm người, tâm phải thuận theo tính, tâm phải phục mệnh. Nếu tâm theo tính, nếu nhân tâm phục tòng thiên mệnh, thì tức là theo đúng đạo xướng tùy, hòa hợp của đất trời. Thế là Âm theo Dương, bóng tối nhường gót cho ánh sáng, sụ chết nhường chỗ cho sự sống. Thế là Dương sinh Âm trưởng. Tâm thần sẽ tài bồi cho mầm tính nở tung muôn hoa đức hạnh, tâm hồn sẽ phả quang huy của vầng dương thiên tính, sẽ biến hóa theo đúng đạo trời.

Đạo Trung Dung có chỗ thấp chỗ cao, chỗ gần chỗ xa. Chỗ đắc đạo, đạt đạo là Trung Dung, trung đạo, dữ thiên đồng đức, chí thành chí thiện. Chỗ đạt đạo thì bao trùm hết không gian, thời gian rực rỡ ngàn trùng.

Chỗ khởi điểm chỉ là một tàn lửa thiên chân, thiên lý ẩn áo đáy lòng. Chỗ đạt đạo thì chỉ có bậc chí thánh mới vươn lên tới, nhưng con đường đạo lý mở rộng chờ đón mọi người, và thực ra khởi điểm của nó dung dị tầm thường, nên dẫu ngu phu ngu phụ cũng vẫn hay biết ít nhiều, và vẫn có thể thi hành đôi chút.

Công phu tu luyện của con người cốt là làm cho nguồn mạch thánh thiện toàn hảo nơi mình ngày một tung tỏa ra lai láng, có thể tràn ngập năm hồ bốn biển.[12]

CHÚ THÍCH

[1] Trung Dung viết: Ngứ đại thiên hạ mạc năng tải, Thái cực bao hồ thiên địa chi ngoại dã. Ngứ tiểu, thiên hạ mạc năng phá, Thái cực nhập hồ vạn vật chi trung dã. 中 庸 曰 語 大 天 下 莫 能 載, 太 極 包 乎 天 地 之 外 也. 語 小 天 下 莫 能 破, 太 極 入 乎 萬 物 之 中 也 (Xướng đạo chân ngôn, tr.8)

[2] Mao thi, Đại nhã, Hạn lộc thiên.

[3] Le royaume des cieux, dit-il, est semblable à une graine de sénevé qu’un homme a prise et semée dans son champ. C’est la plus petite de toutes les semences; mais quand elle a cru, elle est plus grande que toutes les plantes potagères et devient un arbre, si bien que les oiseaux du ciel viennent nicher dans ses branches. (Mathieu 13, 31)

[4] Le royaume des cieux est semblable à un trésor caché dans un champ. (Mathieu 13, 14)

    - Plus les choses de Dieu sont élevées et lumineuses en elles-même, plus elles sont inconnues et obscures pour nous. (Montée du Carmel, II, p.13. - Saint Jean de la Croix, p.96)

[5] Đạo nguyên ư thiên cụ ư tâm nhi hiện chư nhật dụng, sự vật chi gian, vô vật bất hữu, vô thời bất nhiên, bản vô tu du chi ly dã. 道 原 於 天 具 於 心 而 見 諸 日 用, 事 物 之 間, 無 物 不 有, 無 時 不 然, 本 無 須 臾 之 離 也 (Trung Dung Hoặc Vấn, tr.16a)

[6] Đạo chi thể dụng lưu hành, phát hiện, sung tắc thiên địa, cắng cổ cắng kim, tuy vị thường hữu nhất hào chi không khuyết, nhất tức chi gián đoạn, nhiên kỳ tại nhân nhi hiện chư nhật dụng chi gian giả tắc sơ bất ngoại hồ thử tâm, cố tất... thử tâm chi tồn nhi toàn thể trình lộ, diệu dụng hiển hành vô sở trệ ngại. 道 之 體 用 流 行, 發 現, 充 塞 天 地, 亙 古 亙 今, 雖 未 嘗 有 一 毫 之 空 闕,一 息 之 間 斷 然 其 在 人 而 見 諸 日 用 之 間 者 則 初 不 外 乎 此 心, 故 必... 此 心 之 存 而 全 體 呈 露, 妙 用 顯 行 無 所 滯 礙 (Trung Dung Hoặc Vấn, tr.52b)

[7] Chung thân do chi, nhi bất tri kỳ đạo giả, chúng dã. 終 身 由 之, 而 不 知 其 道 者, 眾 也 (Mạnh Tử, Tận tâm [thượng-5])

[8] Phóng chi tắc di lục hợp, quyển chi tắc thoái tàng ư mật. 放 之 則 彌 六 合, 卷 之 則 退 藏 於 密 (Trung Dung, Tựa)

[9] Quân tử chi đạo phí nhi ẩn. 君 子 之 道 費 而 隱.

[10] Tương Phố, Giọt mưa thu.

[11] Quốc Phong, Chu nam, Thư cưu.

[12] Phàm hữu tứ đoan ư ngã giả, tri giai khuếch nhi sung chi hĩ, nhược hỏa chi thủy nhiên, tuyền chi thủy đạt. Cẩu năng sung chi, tức dĩ bảo tứ hải. 凡 有 四 端 於 我 者, 知 皆 擴 而 充 之 矣, 若 火 之 始 然, 泉 之 始 達. 苟 能 充 之, 足 以 保 四 海 (Mạnh Tử, Công Tôn Sửu [thượng-6])

» Mục lục » Tựa của Chu Hi » Chương: 1  2  3  4  5  6  7  8  9  10  11  12  13

14  15  16  17  18  19  20  21  22  23  24  25  26  27  28  29  30  31  32  33