|
TRUNG DUNG TÂN KHẢO
Nhân Tử Nguyễn Văn Thọ
QUYỂN
II: TRUNG DUNG
BÌNH DỊCH
»
Mục lục
»
Tựa của Chu Hi
»
Chương:
1 2
3 4
5 6
7 8
9
10
11 12
13
14
15 16
17 18
19 20
21 22
23 24
25 26
27 28
29 30
31 32
33
Chương 14
QUÂN TỬ LẠC THIÊN TRI MỆNH
第 十 四 章
君
子 素 其 位 而 行;
不 愿 乎 其 外.
素 富 貴,
行 乎 富 貴.
素 貧 賤,
行 乎 貧 賤.
素 夷 狄,
行 乎 夷 狄.
素 患 難,
行 乎 患 難.
君 子 無 入
而 不 自 得 焉.
在 上 位,
不 陵 下;
在 下 位,
不 援 上.
正 己,
而 不 求 於
人,
則 無 怨.
上 不 怨 天,
下 不 尤 人.
故 君 子 居
易,
以 俟 命.
小 人 行 險
以 徼 辛.
子 曰:
射 有 似 乎
君 子:
失 諸 正 鵠,
反 求諸 其 身
.
PHIÊN ÂM
Quân tử tố kỳ vị nhi hành;
bất nguyện hồ kỳ ngoại. Tố phú quý, hành hồ phú quý. Tố bần tiện, hành
hồ bần tiện. Tố di địch, hành hồ di địch. Tố hoạn nạn,hành hồ hoạn nạn.
Quân tử vô nhập nhi bất tự đắc yên. Tại thượng vị, bất lăng hạ; tại hạ
vị, bất viên thượng. Chính kỷ, nhi bất cầu ư nhân, tắc vô oán. Thượng
bất oán thiên, hạ bất vưu nhân. Cố quân tử cư dị, dĩ sĩ mệnh. Tiểu nhân
hành hiểm dĩ kiểu hãnh. Tử viết: «Xạ hữu tự hồ quân tử: thất chư chính
hộc, phản cầu chư kỳ thân.»
CHÚ
THÍCH
- Di
夷
= mọi rợ (Đông Di
東 夷
). - Địch
狄
= mọi rợ (Bắc địch
北 狄
). Có một thuyết xưa nói;
Đông Di
東 夷, Tây Nhung
西 戎
, Nam Man
南 蠻
, Bắc Địch
北 狄
(Quốc sử đại cương,
tr.36)
Cổ chi nhân đắc chí, trạch
gia ư dân; bất đắc chí, tu thân hiện
ư thế. Cùng, tắc độc thiện kỳ thân. Đạt, tắc kiêm thiện thiên hạ. (Mạnh
Tử, Tận tâm [thượng-9], tr.222)
古 之 人 得 志,
澤 加 於 民;
不 得 志,
修 身 見 於
世.
窮,
則 獨 善 其
身.
達,
則 兼 善 天
下 (Người xưa khi đắc chí mà làm quan thì ban bố ân trạch khắp nhân dân. Khi
ẩn dật thì bền chí tu thân cho danh tiếng rạng tỏ với đời. Nghèo thì một
mình tu dưỡng tâm tính, hiển đạt thì cải thiện cả thiên hạ.)
- Lăng
陵
= khinh khi, vũ nhục. -
Viên
援
= cầu giúp đỡ. - Vưu
尤
= qui tội. - Người xưa tập
bắn, căng phía trước mặt một miếng vải gọi là hầu
候
, chính giữa miếng vải treo
một miếng da gọi là hộc
鵠
, ở giữa miếng da, vẽ một
hình vuông gọi là chính
正
hay ⃝ (=正+鳥)=
«Chính hộc» vì thế là đích (target).
DỊCH CHƯƠNG 14
An
bần lạc đạo - Lạc thiên tri mệnh
Người quân tử sống theo
địa vị,
Không ước mơ lo nghĩ viễn
vông.
Sang giàu sống lối giàu
sang,
Nghèo nàn sống lối nghèo
nàn ngại chi.
Tới man di, sống y man
mọi,
Gặp gian lao, vui nỗi
gian lao.
Bất kỳ sống ở cảnh nào,
Lòng người quân tử ra vào
thỏa thuê.
Ở cấp trên không đè nén
dưới,
Ở dưới không luồn cúi
người trên.
Trời, người, chẳng oán
chẳng phiền,
Ung dung thanh thản, chờ
xem ý trời.
Kẻ tiểu nhân suốt đời tác
quái,
Xông gian lao, rong ruổi
cầu may.
Người quân tử như tay xạ
thủ,
Chệch hồng tâm, lỗi đó
trách mình.
BÌNH LUẬN
Chương này tiếp tục nghị
luận về những nguyên tắc, những định luật tư nhiên con người cần phải
theo để có một đời sống đạo hạnh lý tưởng.
Mấy nguyên tắc ấy là:
- Ăn ở xứng địa vị.
- Không luồn trên hiếp dưới.
- Luôn giữ tâm hồn bình
thản, bất kỳ gặp hoàn cảnh nào.
- Sống giản dị chờ đợi mệnh
Trời.
1.
Quân tử tố kỳ vị nhi hành 君 子 素 其 位 而 行
Quân tử phải ăn ở xứng với
địa vị. Vua Thuấn khi hàn vi, ăn lương khô với rau cỏ, lúc làm vua mặc
áo đẹp khảy đàn, một cách hết sức tự nhiên, thế là biết ăn ở theo địa
vị.
Văn Vương gặp hoạn nạn ở
ngục Dũ Lý, tuy biết mình giỏi giang đức độ, nhưng cũng tỏ ra nhu thuận,
phục tòng vua Trụ, nhờ vậy đã thoát hiểm, thế là gặp hoạn nạn, đã biết
cư xử theo hoạn nạn.
Ở nước ta thì có cụ Nguyễn
Công Trứ là một trong những người đã biết tố kỳ vị nhi hành.
Khi cụ phải phát đi làm lính
thú tại Quảng Ngãi (năm 1843, lúc 63 tuổi), cụ vào chào quan Tỉnh. Quan
Tỉnh cho phép cụ cởi bỏ đồ lính. Cụ đáp: «Cứ xin để vậy. Lúc làm đại
tướng tôi không lấy làm vinh, thì nay làm lính tôi không lấy làm nhục.
Người ta ở địa vị nào, có nghĩa vụ đối với nghĩa vụ ấy. Làm lính mà
không mang đồ ấy thì sao gọi là lính được.»
Trong bài ca Ngất Ngưởng,
cụ viết:
«Được mất dương dương
người thái thượng,
Khen chê phơi phới ngọn
đông phong...»
Trong bài Hành Tàng
cụ viết:
«Cảnh cùng thông ai có
bận chi đâu,
Mùi tiêu sái với trần
gian dễ mấy.
Thơ rằng:
Hữu danh nhàn phú quý,
Vô sự tiểu thần tiên.
Đấng anh hùng an phận lạc
thiên,
So trời đất cũng nhất ban
xuân ý.»
2.
Vô nhập nhi bất tự đắc yên 無 入 而 不 自 得 焉
Nếu người quân tử thậ tình
có một đời sống nội tâm, một đời sống tinh thần dồi dào, thì những phiền
lụy bên ngoài khó ảnh hưởng tới được.
Dương thị cho rằng mình tìm
cầu sự hoàn thiện trong thâm tâm mình, tìm nguồn vui trong tâm hồn mình,
thì lo chi ngoại cảnh.
Cho nên dẫu cùng thông, tồn
vong, đắc táng, hay bĩ thái cũng không làm cho người quân tử mất sự bình
yên trong tâm hồn.
Các vị chân tu mọi tôn giáo
cũng đều chủ trương như vậy. Tác giả sách Gương Phúc nói: «Lúc
nào cũng có Thiên Chúa hiện diện trong lòng mình, không quan tâm đến
ngoại cảnh, đó là tâm trạng của người có đời sống bên trong.»
Huệ
Năng nói: «Còn như tỏ ngộ được đốn giáo, không chấp sự tu bề ngoài, chỉ
do nơi tâm mình hằng phát khởi cái thấy chân chính. Những thứ phiền não
trần lao thường không nhiễm được, tức là kiến tính.»
3.
Tại thượng vị, bất lăng hạ; tại hạ vị, bất viên thượng 在 上 位 不 陵 下 在 下 位
不 援 上
Nếu ở cấp trên thì phải tỏ
ra hết sức hiểu biết, khoan dung đối với người dưới.
Trị người mà người không
phục, hãy kiểm soát lại tài trí mình. Yêu người mà người không thương,
hãy soát xét lại lòng nhân của mình.
Ở cấp dưới không luồn cúi
nịnh bợ người trên, vì nếu người trên có tiền, có chức, thì mình có nhân
có nghĩa. Đâu có thua nhau.
4.
Cư dị dĩ sĩ mệnh 居 易 以 俟 命
Người quân tử luôn cẩn trọng
trong các công việc và lời ăn tiếng nói hằng ngày, còn sứ mạng Trời trao
cho là tùy Trời, mình chỉ có việc an nhiên chờ đợi. Đó chính là thái độ
của Mạnh Tử. Nhạc Chính Tử giới thiệu Mạnh Tử với vua Lỗ. Vua đã toan
đến gặp, nhưng Tang Thương cản trở, vua lại thôi. Mạnh Tử nói: «Ta chẳng
hội ngộ với vua nước Lỗ, là tại Trời khiến vậy. Chớ con người họ Tang có
tài gì mà ngăn trở sự hội ngộ ấy được?»
5.
Thất chư chính hộc, phản cầu chư kỳ thân 失 諸 正 鵠 反 求 諸 其 身
Nếu
gặp dở dang chếch mác không vừa ý, thay vì oán Trời trách người, người
quân tử lập tức xét lại mình, xét lại sự hiểu biết của mình, chí hướng
mình, công phu mình, lề lối làm việc của mình. Gặp khiếm khuyết lập tức
lo cải thiện, như vậy nhất định sẽ tiến bước. Sự xét lại mình mỗi khi
gặp chuyện không vừa ý, đã được Mạnh Tử giảng giải rất rõ ràng: «Mình
thương yêu người mà người chẳng thương mến mình, mình nên tự xét coi
mình có đủ lòng nhân hay không. Mình cai trị người mà người chẳng phục
tùng mình, nên tự xét coi mình có đủ trí sáng không. Mình lấy lễ đãi
người mà người chẳng hồi đáp mình, nên tự xét coi sự kính trọng của mình
có toàn vẹn hay chăng. Mình làm việc mà chẳng được kết quả theo ý muốn,
vậy mình nên tự xét lấy mình để tìm nguyên nhân sự thất bại. Một vị quốc
trưởng trước hết phải giữ mình cho ngay thẳng, sau đó thiên hạ mới quy
thuận nghe theo mình.»
Tóm
lại luôn giữ tâm hồn thanh thản bất kỳ trong hoàn cảnh nào, luôn cải
tiến, tin nơi mình, trách cứ mình mỗi khi gặp chuyện không hay, thực là
những nguyên tắc tốt đẹp giúp ta sống an vui lý tưởng.
CHÚ THÍCH
Nhược khả ngộ đốn giáo, bất chấp ngoại tu, đãn thường ư tự tâm thường
khởi chính kiến, phiền não trần lao thường bất năng nhiễm, tức thị kiến
tính. 若
可 悟 頓 教,
不 執 外 修.
但 常 於 自
心 常 起 正 見,
煩 惱 塵 勞 不 能 染,
即 是 見 性.
(Còn
như tỏ ngộ được đốn giáo, không chấp sự tu ở bề ngoài, chỉ do nơi tâm
mình hằng phát khởi cái thấy chân chính. Những thứ phiền não trần lao
thường không nhiễm được, tức là kiến tính.)
(Pháp
Bảo Đàn Kinh, tr.58-59)
»
Mục lục
»
Tựa của Chu Hi
»
Chương:
1 2
3 4
5 6
7 8
9
10
11 12
13
14
15 16
17 18
19 20
21 22
23 24
25 26
27 28
29 30
31 32
33
|